Anafilaksja – zasady podawania adrenaliny

autorka: dr n. farm. Arleta Matschay
Pracownia Farmacji Praktycznej, Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Pacjenci, u których kiedykolwiek wystąpił już wstrząs, powinni eliminować skutecznie swoją ekspozycję na czynniki wywołujące anafilaksję. Jednocześnie muszą być świadomi wystąpienia powtórnej reakcji. Nie można niestety przewidzieć nasilenia w jej przebiegu. Warto również mieć na uwadze fakt, że zdarzają się sytuacje tzw. wstrząsu idiopatycznego, których przyczyna jest nierozpoznana. Należy być też świadomym, że w każdej chwili po kontakcie z alergenem może wystąpić stan anafilaksji, mimo iż wcześniej nigdy nie miał miejsca.

Co zatem może być czynnikiem alergizującym? Są to np. niektóre leki (NLPZ, antybiotyki, cytostatyki, insulina), pokarmy (orzeszki ziemne, laskowe, skorupiaki, cytrusy, mleko, ryby, środki konserwujące żywność), szczepionki (przeciwwirusowe, surowice), alergeny wziewne (sierść kota, konia, psa, pyłki traw, chwastów, drzew, kurz, lateks) bądź inne czynniki niealergiczne, np. w wyniku reakcji organizmu na zimno, stres bądź wysiłek fizyczny. Obawiamy się także wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego szczególnie w okresie letnim po ukąszeniu przez owady błonkoskrzydłe (pszczoły, osy, szerszenie, mrówki), gdyż ich jad stanowi istotny czynnik alergizujący. Nieudzielenie na czas pomocy w przypadku wystąpienia niedrożności dróg oddechowych towarzyszącej anafilaksji lub nieodwracalnego wstrząsu może doprowadzić do zgonu pacjenta. Po ekspozycji na czynnik powodujący reakcję anafilaktyczną zaledwie w kilka sekund lub minut może dojść do objawów o różnym stopniu nasilenia, które mogą też ustępować samoistnie, ale mogą także nawracać (nawet po 72 godzinach od pierwszej reakcji). Objawy wstrząsu anafilaktycznego poprzedzone są zazwyczaj pojawiającymi się zmianami skórnymi w postaci np. wysypki/pokrzywki. Ponadto charakterystycznymi objawami wstrząsu są: ze strony układu nerwowego – uczucie osłabienia, dezorientacja, niepokój, z układu pokarmowego – wymioty, nudności, biegunka, z układu krążenia – niemiarowość pracy serca, kołatanie, z układu oddechowego – kaszel, duszności, świst przy wdechu, kichanie i wyciek z nosa, obrzęk gardła, a także łzawienie i obrzęk oczu czy obrzęk języka.

W trakcie wstrząsu anafilaktycznego z reguły dochodzi do znacznego obniżenia ciśnienia tętniczego krwi (u dorosłych dolna granica ciśnienia skurczowego to 90 mmHg, u dzieci 70 mmHg). Powłoki skórne stają się blade, chłodne i oblane potem. U pacjenta może dojść do utraty przytomności czy nawet zgonu, w przypadku, gdy pojawi się obrzęk gardła, zamknięcie krtani i w konsekwencji brak możliwości oddychania. Zawsze w trakcie wstrząsu należy usunąć jeśli to możliwe czynnik wywołujący wstrząs, a przede wszystkim unikać znanych sobie czynników, które mogą doprowadzać do jego powstania.

Pacjenci powinni posiadać przy sobie adrenalinę w wygodnej postaci do samodzielnego podania, która nie musi być przechowywana w lodówce. Ponadto muszą posiadać umiejętność podania sobie adrenaliny w formie iniekcji domięśniowej. Dokonuje się jej w mięsień w przednio-bocznej części uda (w mięsień czworogłowy uda, a nie w mięsień pośladka!). Wstrzyknięcie może zostać wykonane przez lekką odzież. Miejsce po wykonaniu wstrzyknięcia należy lekko masować przez ok. 10 sekund. Należy zadzwonić po natychmiastową pomoc medyczną, nawet jeżeli objawy ulegną poprawie. Farmaceuci niestety nie mają uprawnień do wykonania iniekcji swoim pacjentom w aptece – np. adrenaliny w trakcie wstrząsu (choć w wielu krajach m.in. w USA takie uprawnienia posiadają), zatem pozostaje nam dokładnie edukować pacjentów w zakresie ryzyka anafilaksji i postępowania w przypadku konieczności samodzielnego podania adrenaliny.

Adrenalina podana natychmiast po wystąpieniu pierwszych objawów anafilaksji spowoduje skurcz naczyń krwionośnych, czego skutkiem jest wzrost ciśnienia tętniczego i zmniejszenie obrzęku tkanek, a w konsekwencji znaczące obniżenie ryzyka zagrożenia życia pacjenta. Osobom dorosłym podaje się adrenalinę domięśniowo 0,3 mg w rozcieńczeniu 1:1000. W razie braku poprawy można powtórzyć jej podanie po 10-15 minutach, w inne miejsce niż poprzednie wkłucie z uwagi na ryzyko zmian martwiczych.

Prawidłowo podana adrenalina zahamuje objawy wstrząsu, co pozwoli na sprowadzenie karetki pogotowia i przewiezienie chorego do szpitala.