O zdrowiu reprodukcyjnym mówi się więcej i głośniej zwykle wtedy, gdy wokół któregoś z jego elementów pojawiają się kontrowersje. Ale nawet wówczas dyskusja obejmuje tylko wycinek zagadnienia, który budzi największe emocji. Czym więc jest zdrowie reprodukcyjne? Dlaczego jest tak ważne i jaka jest rola farmaceuty w jego promocji?
W zdrowiu reprodukcyjnym chodzi o to, aby każdy człowiek był na tyle zdrowy fizycznie i psychicznie oraz na tyle dobrze funkcjonował społecznie, by mógł prowadzić satysfakcjonujące życie seksualne, oczywiście w sposób odpowiedzialny i bezpieczny. Będzie wówczas miał możliwość posiadania potomstwa, ale to do niego należy decyzja, kiedy i w jakiej liczbie to potomstwo będzie mieć. W zdrowiu reprodukcyjnym chodzi więc o posiadanie możliwości i o wolność wyboru.
Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ludzie powinni mieć dostęp do wiedzy na temat seksualności, chorób przenoszonych drogą płciową, planowania rodziny (tu wymieniona jest antykoncepcja), a kiedy zdecydują się na posiadanie potomstwa – winni otrzymać także opiekę w czasie ciąży, porodu i połogu. Zdrowie reprodukcyjne oznacza również posiadanie prawa do prywatności i wolność od dyskryminacji. Jest ono bardzo istotne dla dobrostanu człowieka, ale rozmowa o nim, decyzje podejmowane dla jego wsparcia, rozwiązywanie konfliktów, które budzą różne do niego podejścia – to kwestie niełatwe. W debacie publicznej sprawy zdrowia reprodukcyjnego widziane są przez pryzmat światopoglądu czy religii, co powoduje, że trudno osiągnąć porozumienie. W Polsce ilustrujących to przykładów mamy aż nadto – choćby in vitro, aborcja, antykoncepcja.
Od maja 2024 r. działa w naszym kraju pilotażowy program poświęcony antykoncepcji awaryjnej. Jego finał jest przewidywany na koniec czerwca 2026 r. W ramach programu w aptekach, które zgłosiły taką gotowość (lista jest dostępna na pacjent.gov.pl), można dostać receptę na antykoncepcję awaryjną. Farmaceuta może ją wystawić osobie, która ma skończone 15 lat. Wydanie recepty jest poprzedzone rozmową na osobności, czyli w oddzielnym pomieszczeniu. W czasie tego spotkania farmaceuta ustali, czy wydanie leku jest uzasadnione i bezpiecznie, powie, jak środek zastosować i wyjaśni wszelkie wątpliwości. Lek można wykupić zaraz po otrzymaniu recepty.
„Pilotaż jest bardzo powolny” – ocenia dr Piotr Merks, adiunkt w Zakładzie Farmakologii i Farmakologii Klinicznej, na Wydziale Medycznym Collegium Medicum Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jego zdaniem to część szerszego problemu: braku pomysłu na farmację, usługi, opiekę farmaceutyczną. „Politycy nie rozumieją, jak potencjał zagospodarować” – dodaje dr Merks i – odwołując się właśnie do przykładu antykoncepcji awaryjnej, mówi, że być może inicjatywy zewnętrzne powinny zająć się wzmacnianiem przekazu i odczarowywaniem tematu antykoncepcji hormonalnej w ogóle.
„Zdrowie reprodukcyjne to bardzo wiele aspektów, nie tylko „tabletka dzień po” – zwraca uwagę dr Piotr Merks. „To usługi edukacji seksualnej, zdrowia intymnego. W tym zagadnieniu mieszczą się zaburzenia erekcji, suchości pochwy, bolące/niekomfortowe stosunki, a także choroby przenoszone drogą płciową.
Podejmowanie tematu zdrowia reprodukcyjnego w aptece, rozmowa z farmaceutą na jego temat czy kupowanie leków lub innych środków mających wspomóc tę sferę, są jednak dla wielu pacjentów kłopotliwe. Bo rzecz dotyczy intymności, seksu, który w Polsce ciągle jeszcze stanowi temat, na który nie potrafimy rozmawiać otwarcie, szczerze i bez zawstydzenia. Nawet w gabinecie lekarskim, a co dopiero w aptece. A to również miejsce, w którym takie rozmowy powinny się odbywać.
Farmaceuta może na przykład udzielać informacji na temat skutków ubocznych leków, które mogą przecież zaburzać erekcję czy obniżać libido. W aptece kupić można środki antykoncepcyjne czy poprawiające jakość życia seksualnego – np. środki nawilżające. Są także środki na potencję. Ale czasem nawet arsenał najlepszych produktów nie pomaga w zajściu w ciążę. Niepłodność i bezpłodność to ogromne wyzwania dla wszystkich tych, którzy zajmują się zdrowiem reprodukcyjnym.
Według wyliczeń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) aż 20 proc. par ma mniejsze lub większe problemy z płodnością. Oznacza to, że co piąta spotkana przez każdego z nas para, jeśli będzie chciała mieć dzieci, najprawdopodobniej napotka trudności. To, że potrzebuje porady specjalisty, stwierdzi zapewne po roku starań o zajście w ciążę. Ale nim tak się stanie, rozpoczną się przygotowania do ciąży.
Kobieta, która planuje zajście w ciążę, zaczyna często od kupna kwasu foliowego w aptece. To moment, w którym – jeśli warunki na to pozwalają – między pacjentką a farmaceutą może dojść do rozmowy, co jeszcze warto suplementować, jak zmienić dietę i styl życia oraz do jakich zmian zachęcić partnera. Dbałość o kondycję fizyczną, odstawienie używek, sprawdzenie stanu zębów – to tylko niektóre działania, jakie warto podjąć.
Farmaceuta może także podpowiedzieć, że starając się o dziecko, warto przeprowadzić szereg badań. Oczywiście ta rozmowa nie zastąpi wizyty u lekarza, ale będzie dodatkowym wsparciem w jak najlepszym przygotowaniu się do zajścia w ciążę.
Przed zajściem w ciążę należy przeprowadzić szereg badań. Ginekolog sprawdzi, czy np. budowa narządów wewnętrznych nie jest przeszkodą w szybkim zajściu w ciążę (a może to nieco utrudniać np. tyłozgięcie macicy), czy nie ma ona endometriozy, jajniki i macica są w pełni zdrowe (bez torbieli, mięśniaków itp.), a w pochwie nie ma stanów zapalnych. Do rutynowych badań przed zajściem w ciążę należą też cytologia, morfologia, oznaczenie czynnika Rh u obydwojga przyszłych rodziców, dzięki czemu będzie wiadomo, czy nie dojdzie do konfliktu serologicznego. Warto zbadać poziom hormonów i wykonać inne testy, np. na obecność wirusa HIV, które obowiązkowo przeprowadza się u ciężarnych w początkowej fazie ciąży, ale tę i inne choroby przenoszone drogą płciową warto wykluczyć już na etapie planowania posiadania dziecka. Etap planowania ciąży to też właściwy czas na uzupełnienie szczepień przeciw różnym chorobom – tu też wiedzą i pomocą może służyć farmaceuta.
Oczywiście przyszli rodzice chorzy na przewlekłe schorzenia powinni poinformować o nich ginekologa. Ale także lekarzy specjalistów, pod opieką których się znajdują – o planach posiadania potomstwa. Nie bez znaczenia jest też kondycja psychiczna przyszłych rodziców. Nawet jeśli jest bardzo dobra, warto uświadomić ich, że mogą różnie reagować na wydłużający się czas oczekiwania na zajście w ciążę. Sama ciąża może obciążać przyszłych rodziców psychicznie, a po urodzeniu dziecka – według różnych źródeł – 10 do 22 proc. kobiet cierpi na depresję poporodową*. Dotyka ona także te matki, które wcześniej nie miały depresji w wywiadzie. Obniżenie nastroju, a nawet depresja to także zagrożenie, jakie czyha na młodych ojców – zmaga się nim 10 proc. mężczyzn, których partnerki urodziły dzieci*. Choć nie u wszystkich rodziców wystąpią choćby krótkotrwałe problemy tego typu, warto, by na etapie planowania powiększenia rodziny pamiętać także o tym aspekcie zdrowia reprodukcyjnego.
Jeśli po roku starań o zajście w ciążę, regularnego współżycia, bez stosowania środków antykoncepcyjnych, nadal nie doszło do zapłodnienia, należy poszukać przyczyn takiego stanu. Odpowiedź dadzą badania, które lekarz zleci obydwojgu partnerom. Na ich podstawie będzie można stwierdzić, czy mamy do czynienia z niepłodnością, którą można leczyć, czy z bezpłodnością, będącą stanem nieodwracalnym. Z licznych badań wynika, że problemy z płodnością w równej mierze dotyczą kobiet, jak i mężczyzn, a w części par (ok. 20 proc. przypadków) dotykają one obydwojga. Mogą polegać na niemożności zajścia w ciążę, ale też na niemożności jej donoszenia.
Lista przyczyn niepłodności i bezpłodności jest bardzo długa – to m.in. przebyte choroby (nawet te przechorowane w dzieciństwie), stany zapalne, schorzenia takie jak np. endometrioza czy zespół policystycznych jajników, przeszkody mechaniczne typu niedrożność jajowodów czy dróg wyprowadzających plemniki, ale też problemy natury psychicznej. Czasem jest też tak, że nie da się określić ze stuprocentową pewnością, dlaczego para ma problemy z zajściem w ciążę.
Stawianie diagnoz pozostaje w gestii lekarzy, więc w badaniu przyczyn niepłodności i zalecaniu działań, które umożliwią poczęcie i donoszenie ciąży, farmaceuta – mimo najlepszych chęci – nie jest w stanie pomóc. To lekarz proponuje rozwiązania, z inseminacją czy procedurą in vitro włącznie.
Niepłodność i bezpłodność to ciągle jeszcze tematy, na które trudno się rozmawia. Jeśli jednak pacjenci w aptece sami zaczną je poruszać, nic nie stoi na przeszkodzie, aby farmaceuta wypowiadał się na nie zgodnie z wiedzą medyczną, w sposób empatyczny, by udzielał wsparcia, ale też – zapytany o produkty wspomagające płodność – przedstawiał dostępne w aptece środki.
Mogą to być nie tylko suplementy diety – zarówno te dla kobiet, jak i dla mężczyzn – ale także testy owulacyjne, które pozwalają określić czas jajeczkowania, czyli ten okres cyklu miesięcznego, w którym zajście w ciążę jest najbardziej prawdopodobne. Wspiera zapłodnienie także specjalny kubeczek, który kobieta umieszcza – zgodnie z instrukcją – w pochwie, a który pomaga plemnikom w przedostaniu się do szyjki macicy. Funkcję wspierającą zdrowie reprodukcyjne mają również wszelkie środki ułatwiające czy wręcz umożliwiające współżycie – rolą farmaceuty jest pomoc w ich właściwym doborze i przedstawienie wyczerpujących informacji na ich temat. Bo choć farmaceuta nie uleczy niepłodności, może dać merytoryczne wsparcie w pokonywaniu trudności, jakie mogą się pojawić na drodze do posiadania dziecka.
RAPORT: Własna apteka a potencjał rynku