Pacjent cierpiący na kaszel ma dziś do wyboru całą gamę tabletek i syropów, zarówno tych zwierających składniki chemiczne o działaniu wykrztuśnym (bromheksyna, ambroksol – metabolit bromheksyny, acetylocysteinę) lub przeciwkaszlowym (dekstrometorfan, cytrynian butamiratu), jak i tych na bazie surowców naturalnych. Najpopularniejsze syropy ziołowe to syrop prawoślazowy, z babki lancetowatej, sosnowy oraz tymiankowy. Bazą do produkcji powyższych preparatów są przetwory z surowców śluzowych (liść prawoślazu – Althaeae folium, liść babki lancetowatej – Plantaginis folium) oraz surowców olejkowych (ziele tymianku – Thymi herba), ewentualnie wyizolowane olejki eteryczne (Pini ol., Thymi ol.>). Poza nimi na rynku znajdują się syropy, w których związkami czynnymi są saponiny o działaniu wykrztuśnym. Do surowców saponinowych wykorzystywanych w leczeniu stanów zapalnych dróg oddechowych należą: ziele pierwiosnka – Primulae herba, kwiat dziewanny – Verbasci flos (w tym przypadku substancjami czynnymi są zarówno saponiny jak i śluzy) oraz liść bluszczu – Hederae folium. Ten ostatni cieszy się coraz większym zainteresowaniem, głównie ze względu na to, że oprócz działania wykrztuśnego wykazuje działanie spazmolityczne w obrębie dróg oddechowych.
Pobudzenie odruchu
Liście bluszczu (
Hederae folium z gatunku
Hedera helix; Araliaceae) zawierają przede wszystkim saponiny triterpenowe – hederakozyd C, hederynę, hederogeninę oraz pochodną kwasu oleanowego – hederakozyd B. Innymi substancjami występującymi w
Hederae folium są flawonoidy, czyli rutyna i kemferol. Ponadto kwasy fenolowe – kwas chlorogenowy, kwas kawowy oraz alkaloid w postaci emetyny. Występują one w mniejszej ilości i nie są istotnymi składnikami czynnymi w tym surowcu, mają jednakże pewien wpływ na działanie. Mechanizm działania wykrztuśnego saponin wynika z działania drażniącego na błonę śluzową żołądka. Wskutek podrażnienia zakończeń nerwowych następuje pobudzenie ośrodka nerwu błędnego, co powoduje zwiększoną sekrecję wodnistego śluzu w układzie oddechowym i na drodze odruchowej następuje odkrztuszanie. W badaniach
in vitro na komórkach nabłonka oddechowego – hederyna powodowała zwiększenie stężenia cAMP, co powodowało zwiększenie wydzielania surfaktantu i mogło potwierdzać sekretolityczne działanie wyciągów z bluszczu. Poza tym hederyna rozkurcza oskrzela. Działa na receptory adrenergiczne, ale nie bezpośrednio. W badaniach
in vitro stwierdzono, że hamuje internalizację układu receptor-ligand do komórki. Nie wykazano tego działania dla hederakozydu C i hederageniny. Wynika z tego, że najcenniejszym związkiem jest powstająca z hederakozydu C poprzez hydrolizę hederyna. Z drugiej jednak strony stwierdzono, że hederyna działa silnie skurczowo na śluzówkę żołądka, a w przypadku dwunastnicy najpierw następował rozkurcz, a następnie skurcz mięśni (badanie na izolowanych wycinkach przewodu pokarmowego szczura). Istotne jest więc przestrzeganie dawki. Średnia dawka dobowa wynosi 0,3 g surowca. Po przekroczeniu mogą pojawić się zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (wymioty, biegunka). Przy prawidłowym stosowaniu przetworów z wysuszonych liści
Hedera helixnie stwierdzono działań ubocznych, ani interakcji z innymi lekami.
Nie tylko na kaszel
Syropy zawierające wyciąg z liści bluszczu są stosowane w leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych. Działając wykrztuśnie i spazmolitycznie, ułatwiają pozbycie się zalegającej flegmy. Mogą być stosowane do leczenia objawowego w przewlekłych stanach zapalnych oskrzeli, a także wspomagająco w astmie i krztuścu u dzieci. Wykazują ponadto działanie przeciwzapalne, bakteriostatyczne i przeciwgrzybicze. Działanie przeciwgrzybicze jest związane z możliwością tworzenia przez hederynę kompleksu z cholesterolem zawartym w ścianach komórkowych grzybów. Dzięki temu przeciwdziała zakażeniu grzybiczemu górnych dróg oddechowych. Warto wspomnieć, że w lecznictwie ludowym wyciągi z liści bluszczu stosowane były jako środki żółciopędne, przeciwzapalne (zewnętrznie w zapaleniu stawów) oraz pobudzające krwawienia miesiączkowe. Obecnie surowiec stosowany jest także w kosmetyce, jako środek zwalczający cellulitis.