Naturalna pomoc w zaparciach

dr n. farm. Maciej Strzemski
aptekarz, miłośnik i popularyzator receptury aptecznej

W tego typu przypadkach niezmiernie ważne jest, by farmaceuta sparafrazował przekaz pacjenta. W ten sposób aptekarz sprawi, że chory nie tylko poczuje się dobrze zrozumiany, ale przede wszystkim nawiąże dialog umożliwiający mu właściwe zdiagnozowanie problemu oraz dobór odpowiedniego preparatu lub skierowanie pacjenta do lekarza. Słowa: „Rozumiem, że potrzebuje Pan/Pani preparatu o działaniu przeczyszczającym” mogą stać się kluczem do właściwej opieki nad pacjentem.
Ocena przyczyn problemu zaparć jest trudna i w warunkach aptecznych nie do końca możliwa. Zaburzenia te mogą wynikać zarówno z nieprawidłowej (ubogoresztkowej) diety pacjenta, braku aktywności fizycznej, stosowania wielu leków (niektóre spazmolityki, diuretyki, leki przeciwbólowe, hipotensyjne, preparaty żelaza), odbywania podróży, stresu, jak również być następstwem poważnych chorób, m.in. nowotworowych. Zaparcia występują znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn, a częstotliwość ich występowania znacząco wzrasta po 60. roku życia. Jeśli liczba wypróżnień nie przekracza dwóch na tydzień, a stan ten utrzymuje się przez minimum trzy miesiące, to po wykluczeniu poważnych schorzeń, możemy mówić o zaparciach nawykowych. W takim przypadku wystarczająca okazuje się fitoterapia, właściwe postępowanie dietetyczne oraz zwiększona aktywność fizyczna. Pamiętajmy jednak, że dieta bogatoresztkowa nie jest wskazana dla wszystkich chorych. Błonnik może np. ograniczać wchłanianie wielu leków i składników pokarmowych. Pacjentów w podeszłym wieku przyjmujących wiele leków jednocześnie czy stosujących specjalistyczną dietę, powinniśmy zatem bezwarunkowo kierować do lekarza.

Fitoterapia zaparć
Najskuteczniejszą formą doraźnego leczenia zaparć jest bez wątpienia fitoterapia. Mogą tu znaleźć zastosowanie zarówno surowce o łagodnym działaniu przeczyszczającym, np.: nasiona babki płesznika, łupiny nasienne babki jajowatej, nasiona lnu, suszone owoce figowca, jak i surowce zawierające związki o silnym działaniu przeczyszczającym, np. olej rącznikowy, kora kruszyny, liść senesu, strączki senesu, korzeń i kłącze rzewienia, alona czy kora szakłaku amerykańskiego. Bez wątpienia najczęściej wydawanymi w aptekach preparatami o działaniu przeczyszczającym są te, oparte na liściach senesu i korze kruszyny. Są to środki o dobrze ugruntowanej pozycji w terapii naturalnej. Należy również zauważyć, że są to surowce powszechnie znane i nawet osoby niemające nic wspólnego z naukami farmaceutycznymi czy medycznymi często wymieniają je jako skuteczne środki zaradcze na zaparcia. Ich mechanizm działania polega na blokowaniu pompy sodowo-potasowej w nabłonku jelita, zwiększaniu wydzielania chlorków i wody do światłą jelit, co prowadzi do zwiększenia objętości mas kałowych i w konsekwencji do aktu defekacji. Surowce antranoidowe znajdują zastosowanie zwłaszcza w tych przypadkach, w których wskazane jest unikanie wysiłku podczas wypróżnienia, np. po udarach, przebytych zabiegach operacyjnych czy w chorobie hemoroidalnej.

Kora kruszyny (Cortex Frangulae)
Kora kruszyny zbierana jest wiosną, przed rozwojem liści, z młodych gałęzi i pni kruszyny pospolitej (Rhamnus frangula L.). Następnie suszy się ją w temp. 100 st. C przez 2 h lub w warunkach naturalnych przez okres minimum jednego roku. Zabiegi te mają na celu utlenienie silnie drażniących antranoidów. Kora kruszyny jest typowym surowcem antranoidowym. Zawiera od 2 do 4% glikozydów antranoidowych, w tym głównie pochodnych emodyny, chryzofanolu i fiscjonu. W trakcie suszenia w surowcu wzrasta zawartość glukofrangulin A i B oraz frangulin A i B. Czym dłuższy jest proces suszenia, tym działanie przeczyszczające wywołane przez preparaty oparte na tym surowcu jest łagodniejsze. Dobrze wysuszona kora wykazuje aktywność zbliżoną do korzenia rzewienia.

Liść senesu (Folium Sennae)
Może pochodzić z dwóch gatunków: Cassia angustifolia Vahl. (strączyniec wąskolistny, s. indyjski) oraz Cassia acutifolia Del. (strączyniec ostrolistny, s. egipski). Podobnie jak w przypadku kory kruszyny główne związki czynne liścia senesu powstają w surowcu podczas suszenia. Są to sennozydy A, B, C i D, a ich zawartość w surowcu dochodzi do 3%. Ponadto zidentyfikowano niewielkie ilości glikozydów aloeemodyny, reiny, kemferolu i olejku eterycznego. Napary z liści senesu wywołują efekt przeczyszczający po 6-10 godzinach od podania. Zarówno kora kruszyny jak i liść senesu są skutecznymi środkami, stosowanymi w leczeniu zaparć nawykowych i atonicznych. Jednakże ich stosowanie wiąże się z ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych.

Przeciwwskazania i środki ostrożności
Przewlekłe stosowanie surowców antranoidowych grozi rozwojem tzw. syndromu leniwego jelita. Nie należy stosować kory kruszyny i liści senesu w przypadku: zapalenia i owrzodzenia jelita grubego, niedrożności jelit, choroby Leśniowskiego-Crohna, u kobiet w ciąży i karmiących piersią (antranoidy senesu przechodzą do mleka matki i działają przeczyszczająco u osesków) oraz u dzieci do 12 r. ż. Długotrwałe stosowanie surowców antranoidowych może prowadzić do hipokalemii. Dane literaturowe wskazują na możliwość występowania białkomoczu oraz krwiomoczu po stosowaniu antranoidów. Liść senesu oraz kora kruszyny są bez wątpienia wartościowymi substancjami roślinnymi stosowanymi w terapii zaparć. Niestety często bywają stosowane bez konsultacji z osobami wykwalifikowanymi, co niesie ze sobą duże ryzyko powikłań. Każdy pacjent borykający się z problemem zaparć powinien w pierwszej kolejności udać się do apteki i poprosić o radę farmaceutę. Poświęćmy więc takiemu pacjentowi czas i przeprowadźmy wywiad dotyczący przyjmowanych leków, aktywności fizycznej, diety i ogólnego stanu zdrowia. Dopiero wówczas, w pełni odpowiedzialnie i zgodnie ze sztuką aptekarską, zaproponujmy stosowny preparat lub skierujmy pacjenta do lekarza specjalisty.