Alergia – choroba XXI wieku

autor: dr n. med. Piotr Dąbrowiecki
specjalista chorób wewnętrznych i alergologii, przewodniczący Polskiej Federacji Stowarzyszeń Chorych na Astmę, Alergie i POCHP

Alergia, czyli „allos ergos”, tzn. inny sposób reakcji na bodźce, to cały szereg schorzeń, objawiających się w różny sposób, charakterystyczny dla narządu, którego dotyka. Może powodować zapalne reakcje skórne, atakować układ oddechowy, powodować zapalenie spojówek, wymioty i biegunkę, a nawet groźny dla życia wstrząs anafilaktyczny. Atak choroby wywołują rozmaite czynniki – np. roztocza kurzu domowego, pleśnie, pyłki roślin, niektóre pokarmy, sierść i skóra zwierząt, jad owadów, leki, substancje chemiczne zawarte np. w kosmetykach. Skłonność do alergii bywa uwarunkowana genetycznie, ale choroba może się też pojawić bez dającej się zidentyfikować przyczyny. Mimo tak wielkiego zróżnicowania postaci choroby, jej mechanizm w większości przypadków jest podobny. Dużą rolę w udzieleniu pierwszej pomocy w przypadku zaostrzenia alergii może odegrać farmaceuta, proponując antyhistaminowe leki dostępne bez recepty.
Choroba zaczyna się od nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego. W prawidłowo działającym systemie obrony limfocyty, wyspecjalizowane komórki odpowiedzialne za zwalczanie zagrażających drobnoustrojów, uaktywniają się w odpowiedzi na kontakt z obcymi białkami – antygenami bakterii, wirusów, komórek nowotworowych. Limfocyty pochłaniają patogeny i produkują wyspecjalizowane przeciwciała niszczące określone ich postacie. Dzięki temu zyskujemy odporność na choroby.
Alergia powstaje, gdy układ odpornościowy produkuje przeciwciała (immunoglobuliny E – IgE) w zetknięciu z niechorobotwórczą, nieszkodliwą substancją (np. mlekiem krowim albo pyłkiem rośliny), co powtarza się później przy każdym zetknięciu z tą substancją. Przeciwciała IgE w obronie przed rzekomym zagrożeniem inicjują wydzielanie tzw. mediatorów reakcji alergicznej (jednym z nich jest histamina), które z kolei wywołują rozmaite objawy. Niektóre mediatory wywołują procesy zapalne powodujące świąd, zaczerwienienie skóry, wysypkę, inne – katar i łzawienie, jeszcze inne – skurcz oskrzeli prowadzący do duszności lub wzrostu przepuszczalności naczyń krwionośnych skutkujący obrzękiem tkanek i spadkiem ciśnienia tętniczego. Zwykle do pierwszej reakcji alergicznej dochodzi w wyniku wielokrotnego kontaktu z alergenem; reakcja zwykle jest natychmiastowa (w ciągu minut), ale zdarza się, że objawy pojawiają się w ciągu 24-72 godzin.
By zapanować nad alergią, stosuje się trzy podstawowe sposoby: unikanie czynnika wyzwalającego reakcję alergiczną, hamowanie reakcji lub zapobieganie jej przez przyjmowanie leków oraz – co jest możliwe w przypadku niektórych alergenów – immunoterapia, czyli odczulanie. W przypadku uczulenia na pyłki, zarodniki pleśni czy kurz nie jest łatwo przestrzegać zasady unikania kontaktu z alergenem, skoro unosi się on w powietrzu. Dlatego w leczeniu tej postaci alergii tak ważna jest farmakoterapia oraz odczulanie.
Typowe objawy alergii wziewnej to świąd nosa, napady kichania, uczucie zatkania nosa, stan zapalny błony śluzowej nosa objawiający się przekrwieniem, obrzękiem i bólem. Alergię od kataru będącego wynikiem infekcji różni przejrzysta, rzadka wydzielina (wydzielina przy przeziębieniu z czasem gęstnieje i ma żółtawy lub zielonkawy kolor). Alergiczny nieżyt nosa może być całoroczny, sprowokowany czynnikami występującymi we wnętrzach, takimi jak kurz i roztocza, sierść i naskórek zwierząt, pleśń i grzyby, pyłki i niektóre bakterie. Gdy alergia jest sezonowa, tzn. ich przyczyną są pyłki roślin i zarodniki grzybów, mówimy o tzw. katarze siennym. Ta druga postać choroby jest wprawdzie ograniczona do okresu pylenia danej rośliny, lecz zwykle ma ostrzejsze objawy; towarzyszą jej zapalenie spojówek, łzawienie, drapanie i ból gardła, częściej powoduje powikłania jak zapalenie zatok. Jest też trudniejsza do opanowania, gdyż alergeny unoszą się wszędzie w powietrzu i przebywając poza domem niewiele można zrobić, by ograniczyć z nimi kontakt.

Diagnozę w przypadku kataru siennego ułatwia sezonowe występowanie objawów. Jednak podobnie jak w przypadku całorocznego nieżytu nosa konieczne jest wykluczenie innych przyczyn, np. infekcji, zmian hormonalnych, polipów nosa, stanu zapalnego spowodowanego przez leki czy podrażnienia przez dym papierosowy lub gazy czy pyły przemysłowe. Często objawy choroby zaczynają się w plenerze, a o fachową pomoc lekarską jest trudno. W przypadku ostrych dolegliwości chory intuicyjnie poszukuje w aptece pomocy specjalisty, który poleci mu odpowiednie leczenie.
W alergii wziewnej stosuje się leki likwidujące lub znacznie łagodzące objawy. Dzielą się na trzy grupy: leki przeciwhistaminowe, leki antyleukotrienowe i leki sterydowe (kortykosteroidy). Mają różną postać – niektóre stosuje się doustnie w postaci kropli, syropów lub tabletek, inne miejscowo, np. jako leki wziewne, krople do oczu czy spray'e do nosa. Leki przeciwhistaminowe, blokując działanie histaminy, zapobiegają wystąpieniu reakcji alergicznej i nasilaniu się objawów – to podstawowe leki antyalergiczne. W miarę możliwości należy je przyjmować przed ekspozycją na alergen (chorzy, którzy wiedza na co są uczuleni). Antyleukotrieny, np. montelukast, zmniejszają nadprodukcję substancji zwanej leukotrienami, które silnie kurczą oskrzela i odpowiadają za stan zapalny w górnych i dolnych drogach oddechowych. Kortykosteroidy mają przede wszystkim działanie przeciwzapalne redukujące obrzęk błon śluzowych nosa i oskrzeli, zmniejszające ilość wydzieliny i rozszerzające oskrzela. W zależności od nasilenia choroby i specyficznych potrzeb pacjenta alergolog może dobrać jeden lub kilka leków. Ważne jest, by stosować je ściśle według wskazań lekarza, w odpowiednich dawkach, porach i stosownie do sytuacji, unikając ich nadużywania, gdyż może to spowodować osłabienie odpowiedzi na lek.
Najbardziej niebezpieczną chorobą alergiczną jest astma oskrzelowa. U części chorych astma wynika z wrodzonych predyspozycji do nadreaktywności oskrzeli. Nadmierna reakcja oskrzeli może uaktywniać się np. na skutek nawracających infekcji dróg oddechowych, narażenia na zanieczyszczone powietrze, dym tytoniowy, intensywnego wysiłku fizycznego itp. Jednak u ok. 75% chorych choroba ma podłoże alergiczne, bywa skutkiem nieleczonej alergii wziewnej. Ataki wywołują najczęściej alergeny znajdujące się w powietrzu jak pyłki, kurz i roztocza kurzu domowego, pleśnie, naskórek zwierząt, pył zbożowy i drzewny; astmatyka uczulać mogą także substancje pokarmowe, przyprawy, konserwanty, lateks, metale (nikiel, chrom) oraz niektóre leki.
Uważa się, że u podłoża astmy leży stan zapalny, który rozwija się w śluzówce dróg oddechowych w odpowiedzi na podrażnienie przez czynniki wyzwalające. Ich obecność wywołuje uwolnienie mediatorów, one z kolei powodują obrzęk i przekrwienie, a także wzmożone wydzielanie śluzu – stąd męczący kaszel i kłopoty z oddychaniem. Gdy podczas napadu astmy dochodzi dodatkowo do skurczu mięśniówki oskrzeli, drogi oddechowe zostają częściowo zablokowane – chory ma wówczas trudności nie tylko ze złapaniem oddechu, ale i z wydechem, pojawia się charakterystyczny świszczący oddech. Powietrze zalega w płucach, utrudniając wniknięcie tam nowego, bogatego w tlen. Stan ten zagraża niedotlenieniem całego organizmu.
Na szczęście w astmie skurcz oskrzeli jest odwracalny, poddaje się działaniu szybko działających wziewnych leków rozszerzających oskrzela. Przyjmuje się je doraźnie, aby osiągnąć natychmiastową ulgę podczas napadu duszności (najczęściej są to preparaty salbutamol, fenoterol, lub formoterol). Jednak podstawowym zadaniem w leczeniu astmy jest walka ze stanem zapalnym i zapobieganie jego nawrotom, dlatego konieczne jest regularne przyjmowanie leków przeciwzapalnych (sterydów wziewnych – bezpiecznych i skutecznych leków). Zaniedbanie leczenia zapalenia skutkuje nie tylko nasilonym obrzękiem oskrzeli nadprodukcją śluzu, prowadzi także do zwiększenia skłonności oskrzeli do skurczu. Dlatego w przypadku astmy, dużą rolę może odegrać świadomy farmaceuta, sprawdzając, czy pacjent wie, jak używać leki wziewne oraz kontrolując zlecenia lekarza w poszukiwaniu potencjalnych negatywnych interakcji lekowych.
Prawidłowo leczona astma pozwala żyć zupełnie normalnie – im wcześniej zostanie rozpoznana, tym skuteczniejsze leczenie. W astmie o podłożu alergicznym ważne jest, tak jak w każdej alergii, zminimalizowanie kontaktu z alergenami oraz przyjmowanie leków hamujących reakcje alergiczne. Pomoc farmaceuty w przypadku ostrych objawów alergicznych, ale także przy realizacji recept przewlekle chorych, nie powinna ograniczać się tylko do prawidłowego wydania leku. Edukacja pacjenta, sprawdzenie poprawności aerozoloterapii, obserwacja realizowanych recept pod kątem szkodliwych interakcji międzylekowych to cechy opieki farmaceutycznej nad chorymi z alergią i astmą. Oby jak najczęściej stosowanej.