Czystek – działanie i właściwości

Dawniej liści czystka używano jako leku tamującego krwawienie, kwiaty zaś były składnikiem preparatów kosmetycznych. Dokładniejszą analizę składu chemicznego czystka przeprowadzono w XX w., kiedy rozwój technologiczny pozwolił na szczegółową analizę zawartych w nim substancji aktywnych. Dzięki temu odkryto, że lecznicze działanie czystka związane jest z zaskakująco wysoką zawartością polifenoli.

Ekstrakty wodne pozyskane z czystka zawierają bowiem kwasy fenolowe (kwas elagowy i galusowy), terpenoidy, flawonoidy i garbniki. Polifenole izolowane z rośliny stanowią największą grupę wśród naturalnie występujących antyoksydantów. Związki polifenolowe łatwo oddają wodór grupy hydroksylowej, ulegają utlenieniu, działając jako przeciwutleniacze. Ponadto redukują nadtlenki i wodorotlenki oraz unieczynniają wolne rodniki. Inhibicja powstawania aktywnych form tlenu hamuje peroksydację lipidów, poprawia czynności śródbłonka naczyniowego, hamuje agregację płytek krwi i podnosi napięcie mięśni otaczających tętnice.

Czystek wykazuje silne właściwości przeciwzapalne, zapobiega chorobom układu krwionośnego, obniża stężenie LDL, chroniąc tym samym naczynia krwionośne przed powstawaniem złogów miażdżycowych. Stwierdzono również, że zawarte w czystku związki polifenolowe mogą hamować rozwój choroby nowotworowej, wykazując aktywność cytotoksyczną. Wykazano też, że wyciągi z czystka działają antyproliferacyjnie na komórki prostaty, co może być wykorzystane we wspomaganiu leczenia łagodnego przerostu gruczołu krokowego.

Hamowanie powstawania wolnych rodników uniemożliwia powstawanie cytokin prozapalnych (interleukina-1,-6) uszkadzających komórki błony śluzowej jelit. Ziele czystka może być stosowane jako środek leczący nieżyt przewodu pokarmowego i stany zapalne układu moczowego. Niektóre związki polifenolowe występujące w roślinie wykazują również pewne działanie bakteriostatyczne. Kwasy fenolowe wyizolowane z ziela wykazują właściwości przeciwbakteryjne, w szczególności przeciwko bakteriom Gram-dodatnim (rodzaj Bacillus).

W wielu pracach naukowych publikowanych w ciągu ostatnich trzech lat dowodzi się korzystnego działania różnych gatunków czystka przeciwko mikroorganizmom chorobotwórczym, w tym przeciwko gronkowcowi złocistemu (Staphylococcus aureus) i skórnemu (Staphylococcus epidermidis), bakteriom z rodzaju: Pseudomonas, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, grzybów: Saccharomycetes cerevisiae i Candida albicans^[1]. Warto wspomnieć, że czystek działa antagonistycznie wobec Helicobacter pylori – bakterii bytującej w żołądku zwiększającej ryzyko nowotworu tego narządu. W badaniach laboratoryjnych wykazano również tłumiące działanie czystka względem wirusów A/H5N1 oraz A/H1N1 (tzw. ptasiej i świńskiej grypy), co być może zostanie w przyszłości wykorzystane w leczeniu tych chorób zakaźnych. Z kolei badania in-vitro potwierdziły, że ekstrakt z czystka hamuje namnażanie i zmniejsza liczbę bakterii Borrelia burgdorferi, czynnika etiologicznego boreliozy^[2]. Wykazano także jego skuteczność w hamowaniu aktywności cyklooksygenaz^[3], a bardzo obiecujące są jego potencjalne właściwości antywirusowe wobec retrowirusów (HIV) i filowirusów (Ebola)^[4].

Wodne wyciągi z czystka zastosowane zewnętrznie na skórę i błony śluzowe działają antyseptycznie, przeciwzapalnie i przeciwtrądzikowo. Stabilizują strukturę błon komórkowych, hamują wysięk i stan zapalny. Działanie ściągające garbników wspomaga leczenie hemoroidów, a także zmian zapalnych na twarzy, w tym trądziku różowatego i świerzbu.

Poprzez wysoką zawartość polifenoli czystek powoduje aglutynację białek wirusowych, przez co hamuje rozprzestrzenianie się wirusów, wzmacnia ochronę przed grypą i przeziębieniem i wpływa pobudzająco na mechanizmy immunologiczne organizmu. Zmniejsza też czas trwania i nasilenie objawów infekcji górnych dróg oddechowych. Ponadto może być stosowany wspomagająco w nieżycie nosa oraz w zapaleniu zatok przynosowych, gdyż zawiera lotne olejki eteryczne i żywice. Składniki olejku eterycznego: kamfen, mircen, linalol oraz α- i ß-pinen, mają działanie spazmolityczne i antyseptyczne.

Czystek odgrywa ważną rolę w zapobieganiu stanom zapalnym, gdyż ma działanie przeciwadhezyjne – hamujące osadzanie się bakterii na zębach i dziąsłach. Dotyczy to w szczególności łagodnych stanów zapalnych jamy ustnej, gardła i krtani. Związki z grupy polifenoli – kwasy elagowy i galusowy, wykazują silne właściwości ściągające. Stąd też tradycyjne zastosowanie naparu z czystka w biegunkach.

Czystek jest dostępny m.in. w postaci suszonego ziela i herbatek ekspresowych. Napar z czystka posiada interesujący smak i delikatny aromat. Zaleca się stosowanie świeżo przygotowanego naparu 3 razy dziennie. Pożądane efekty stosowania czystka odczuwalne mogą być nawet po tygodniu, choć dopiero jego regularne stosowanie pozwala w pełni wykorzystać wszystkie jego prozdrowotne właściwości.